Polecamy wystawę eksponatów związanych z "Kolędą z rajem" w galerii „Magnez” w Muzeum w Przeworsku, w dniach od 11 grudnia 2011 r. do 8 stycznia 2012 r.
„Kolęda z rajem” z Chałupek k. Przeworska
„Na dziś dzień kolęda, Bóg w żłobie leży. Świat się raduje, niebo się otwiera. Król nad królami leży w żłobie między bydlętami. Trąby zagrajcie, w kotły uderzcie, Pana Jezusa na ten świat witajcie. Ach witaj, witaj Jezu na ten świat zrodzony. Jeżeli chcecie widzieć coś nowego, proszę ja was, puśćcie nas do domu swego. W tej kolędzie Jezus, Maria i Józef będzie!” - tak rozpoczynało się przedstawienie kolędnicze pt. „Raj” – Hetman z asysty Króla Heroda prosił gospodarzy o pozwolenie na wejście kolędników do wnętrza domu.
Przedstawienia kolędnicze typu „Raj” są poszerzoną wersją kolędy z Herodem. Poszerzoną o scenkę rozgrywającą się w raju - dialogi toczą się pomiędzy postaciami: Adama, Ewy, Anioła, Diabła. Znane są na terenie Podkarpacia w okolicach Sokołowa Młp. (Trzeboś), Kolbuszowej (Mazury), Leżajska (Giedlarowa), Łańcuta (Dąbrówki, Gwizdów) oraz Przeworska (Gniewczyna Tryniecka, Tryńcza, Gorliczyna, Ujezna i Urzejowice, skąd pochodzi interesujący wariant „Raju” ze sceną z udziałem Abrahama i Izaaka). Pełną wersję „Dyalogu grywanego przed 40-tu laty przez mieszczan przeworskich” (części: Raj, Ziemia, Abraham, Józef i Marya, Pasterze, Heród, Stajenka, Gospodyni i Czarownica, Dziad Wojtek) już w roku 1903 opublikował Aleksander Saloni – pionier badań etnograficznych na terenie Rzeszowskiego.
Nowym nabytkiem Muzeum w Przeworsku są akcesoria kolędnicze oraz pełna dokumentacja „kolędy z rajem”, pochodzące ze wsi Chałupki k. Przeworska. Są to: ubiór Heroda (mundur z dekoracjami, białe spodnie z lampasami, korona oraz berło), charakterystyczny biały kapelusz z szerokim rondem – nakrycie głowy chroniące Adama przed promieniami słońca w raju, a także tekst „kolędy wiejskiej”, archiwalne fotografie kolędników z Chałupek, jak również nagranie widowiska „Raj” z początku lat 90. XX w. Animatorem kolędy w Chałupkach był Stanisław Szewczyk, żyjący w latach 1919-2001 – działacz społeczny, wieloletni zasłużony członek OSP Chałupki oraz odtwórca ról Adama i Heroda w „Raju”. Pamiątki po działalności ojca i dziadka, pieczołowicie przechowywane i zabezpieczone, przekazała do zbiorów muzeum – Rodzina Państwa Szewczyków.
W wariancie „Kolędy z Rajem” z Chałupek, w scenie pierwszej rozgrywającej się w raju, głównym atrybutem jest drzewko jodłowe z jabłkiem, stawiane na środku pomieszczenia przez Anioła, który obwieszcza: „Oto jest raj!” Po odegraniu sceny skuszenia Ewy, śpiewana jest tradycyjna kolęda „Z raju pięknego miasta wygnana jest niewiasta”. W drugiej części przedstawienia, akcja rozgrywa się w pałacu Heroda. Asystę Heroda stanowią Hetman i Ministrowie (Ministranci) ubrani w stroje turków (straży grobowej). Toczy się konwencjonalny żartobliwy dialog Heroda z Żydem. Następnie przed oblicze Heroda wezwani są Arcykapłan i Astrolog. Herod wydaje rozkaz rzezi niewiniątek.
Hetman melduje o wykonaniu zadania przynosząc głowę syna Heroda. Unikatowym, na tle analogicznych tekstów tej formy kolędy, zarówno z jak i spoza regionu, jest żałobny śpiew Heroda, o rzewnej melodii:
„O losie okrutny, losie zapłakany, bo ja jestem biedny Heród, okuty w kajdany. Kazałem wyścinać to te małe dzieci, teraz mi szatan nad głową widłami zaświeci. Szkoda mi krwi dzieci, zbolałych mateczek, ale im uwije w niebie anioł z róż wianeczek (…)Szczęśliwy pastuszek, dola jego droga, bo on kocha w swoim życiu, kocha Pana Boga. Szczęśliwy pastuszek i upośledzony, jeśli jeśli służy Bogu, nie będzie wzgardzony. A ja biedny Heród i źle się sprawuję, kto nie służy Panu Bogu, to ten się zmarnuje. Ach ja nieszczęśliwy, gdzie mój syn kochany, zlituj się nade mną Boże, bo jestem skonany.”
Na zakończenie kolędy, komiczny improwizowany dialog prowadzą ze sobą Dziad Wojtek i Żyd. Po odegraniu widowiska, kolędnicy śpiewali kolędę dla gospodarza: „A czyjaż to rola od zagumnia bieży, pochwalon bądź, a nasz miły panie, pochwalon bądź na niebie.” Zabawa taneczna, tzw. „stójka” z udziałem muzykantów, kolędników i dziewcząt, odbywała się wieczorem. Kawalerowie przyprowadzali panny. Dla każdej kolędowano – śpiewano kolędę życzeniową. W Chałupkach znano pięć kolęd dla dziewcząt, m.in.:
„Stoi chałupeńka złotem przystrojona,
w tej chałupeńce nadobna dziewczyna.
Siedzi przy stoliku chusteńkę wyszywa,
bo się na wieczór Jasieńka spodziewa.
Przyjechał Jasieńko, zapukał w okienko,
wyjął z kieszynie winko z butelko.
Pij Kasieńko wino, słodkie barwino,
ty zdrowa zostawaj, nam kolędę dawaj.”
Wystawa eksponatów związanych z kolędą z rajem z Chałupek k. Przeworska towarzyszy wystawie pokonkursowej prac plastycznych IV edycji konkursu na kartkę świąteczno-noworoczną i tradycyjną ozdobę choinkową pod hasłem: Magiczny nadchodzi czas…
Katarzyna Ignas
Muzeum w Przeworsku